Umorzenie nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych

Jak wynika z danych Departamentu Polityki Rodzinnej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, ze świadczeń rodzinnych korzysta stale ponad 2 mln rodzin (w 2011 roku było to 2 174,6 tys. rodzin). Ponieważ świadczenia rodzinne przyznawane są na roczne okresy zasiłkowe, w ich trakcie bardzo często dochodzi do takich zmian po stronie osób uprawnionych, które skutkują utratą prawa do ich pobierania. Z tego względu z problematyką zasiłków rodzinnych nieustannie wiąże się zagadnienie zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.

Wiele osób, pomimo utraty prawa do świadczeń rodzinnych w trakcie okresu zasiłkowego pobiera je nadal do czasu wydania przez uprawniony organ decyzji pozbawiającej ich tego prawa, jak również odrębnej decyzji nakazującej zwrot nienależnie otrzymanych świadczeń. Powody utraty prawa do świadczeń rodzinnych mogą być różne: przekroczenie kryterium dochodowego, uznanie ojcostwa dziecka (gdy świadczenia pobiera samotna matka) itp. W wielu przypadkach zasiłki są z premedytacją „wyłudzane”, gdyż wnioskodawcy w celu uzyskania korzystnej dla nich decyzji przedkładają stwierdzające nieprawdę lub podrobione dokumenty lub składają fałszywe zeznania.

Gdy dojdzie do sytuacji, w której zostanie wydana decyzja nakazująca zwrot pobranych świadczeń, odwołanie od niej zazwyczaj pozbawione jest sensu (oczywiście nie licząc przypadków, w których organ rzeczywiście popełni błąd). Osoba zobowiązana do zwrotu ma jednak możliwość powalczyć o odroczenie terminu spłaty, rozłożenie należności na raty a także częściowe lub całkowite umorzenie. Jednak do uzyskania pozytywnej decyzji w przedmiocie umorzenia nie jest wystarczające wykazanie, iż zwrot pobranych świadczeń nie jest możliwy ze względu na trudną lub wręcz katastrofalną sytuację finansową. Dane statystyczne za 2011 rok potwierdzają, że uzyskanie decyzji umorzeniowej jest trudne. Na dzień 31 grudnia 2011 r. stan należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych wyniósł 25,5 mln zł. We wskazanym roku umorzono nienależnie pobrane świadczenia rodzinne na kwotę ogółem 3,2 mln zł, natomiast w stosunku do kwoty 8,5 mln zł podjęto decyzję o rozłożeniu należności na raty, zaś kwotę 7,5 mln zł potrącono z bieżąco wypłacanych świadczeń. W trakcie całego 2011 r. zwrócono świadczenia w łącznej kwocie 30,2 mln zł. (Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2011 r., Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Polityki Rodzinnej, Warszawa, czerwiec 2012 r.).

Warunkiem uzyskania ulgi (zwłaszcza umorzenia) jest wykazanie przez osobę zobowiązaną, że zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności. Nie chodzi tutaj bynajmniej o zwykły niedostatek, gdyż co do zasady świadczenia z opieki społecznej przysługują osobom w trudnej sytuacji materialnej i nie jest to sytuacja szczególna na tle innych osób uprawnionych do świadczeń. Gdyby tak było, niemal każdy wniosek zasługiwałby na pozytywne rozpatrzenie. Tymczasem udzielenie ulgi jest odstępstwem od ogólnej zasady a decyzja w tym przedmiocie pozostawiona jest uznaniu organu decydującego o warunkach jej zwrotu (uznanie administracyjne). Co więcej, pojęcie „szczególnie uzasadnione okoliczności” nigdzie nie jest sprecyzowane. Jak stwierdza Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi, „użyty w art. 30 ust. 9 ustawy o świadczeniach rodzinnych zwrot "szczególnie uzasadnione okoliczności dotyczące sytuacji rodziny" należy interpretować biorąc pod uwagę fakt, iż co do zasady do świadczeń rodzinnych uprawnione są jedynie osoby o niewysokich dochodach, spełniające tzw. kryterium dochodowe. A zatem sama trudna sytuacja materialna danej rodziny nie uzasadnia umorzenia kwoty nienależnie pobranych świadczeń, jest to możliwe dopiero wówczas, gdy sytuacja rodziny będzie "szczególna" i to szczególna na tle rodzin uprawnionych do świadczeń rodzinnych, a nie względem wszystkich innych rodzin.” (wyrok z dnia 28-10-2010 r. sygn. akt. II SA/Łd 742/10 )

Występując z wnioskiem o umorzenie nienależnie pobranych świadczeń i argumentując to wyłącznie złą sytuacją finansową nie możemy więc liczyć na łaskawość ze strony organu orzekającego lub sądu. Jakie okoliczności mogą być w tej sytuacji uznane za „szczególne”? Podpowiedź znajdziemy min. w orzeczeniach sądów administracyjnych, których fragmenty uzasadnień przytaczamy poniżej.

„Nie ulega wątpliwości, że szczególnie uzasadnione przypadki stanowiące podstawę umorzenia należności są związane z sytuacją zdrowotną lub rodzinną zobowiązanego i powinny być one nadzwyczajne (wyjątkowe) - w następstwie których jego sytuacja ulega znacznemu pogorszeniu, co prowadzi do ciężkich strat dla rodziny, powoduje zagrożenie dla możliwości dalszej egzystencji członków rodziny. (…) Przesłanką zastosowania ulgi w obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego jest każdorazowe ustalenie przez organ w toku postępowania, że zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności dotyczące sytuacji rodziny zobowiązanego. Tak sformułowany zwrot językowy jest zwrotem szacunkowym, należącym do zwrotów niedookreślonych. O zastosowaniu ulgi może przesądzić tylko przekonanie wykazane w toku postępowania, że odmowa uwzględnienia żądania bezsprzecznie doprowadzi do nieodwracalnych, ciężkich strat dla rodziny, że spowoduje zagrożenie dla możliwości dalszej egzystencji członków rodziny, albo że uniemożliwi im zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych, w tym także wynikających z potrzeby mieszkania, zapewnienia pożywienia, odzieży, obuwia.” (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 11 czerwca 2010 sygn. akt. IV SA/Wr 137/10)

„W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż na treść decyzji wydanej w trybie art. 30 ust. 9 ustawy o świadczeniach rodzinnych, decydujący wpływ mają, oprócz minimum socjalnego i egzystencji, również takie szczególne okoliczności, jak choroba w rodzinie, niepełnosprawność lub kształcenie dziecka wymagające dodatkowych nakładów finansowych itp. (J. Ostałowski, Ustawa o świadczeniach rodzinnych - świadczenia nienależnie pobrane, Samorząd Terytorialny nr 2006/4/48). Kryteria te rozpatrywane łącznie gwarantują dopiero sprawiedliwe, tj. zobiektywizowane i równe stosowanie wskazanego przepisu.” (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z dnia 5 marca 2010 sygn. akt. II SA/Łd 85/10)

Przytoczone fragmenty uzasadnień jednoznacznie wskazują na to, że przesłankami umorzenia nienależnie pobranych świadczeń mogą być w szczególności udokumentowane okoliczności związane ze stanem zdrowia zobowiązanego, członka jego rodziny, niepełnosprawność lub kształcenie dziecka, jeżeli okoliczności te współistnieją z rzeczywiście trudną sytuacją finansową rodziny. Jednak nawet wtedy nie ma żadnej gwarancji, że organ uzna je za wystarczające do zastosowania ulgi. Jak bowiem stwierdza Wojewódzki Sąd Administracyjny w Rzeszowie, „nawet jeśli zaistnieją takie okoliczności, to organ może, ale nie musi pozytywnie załatwić wniosek strony”. (wyrok z dnia 15 lutego 2011 sygn. akt. II SA/Rz 1015/10)

Autor: Przemysław Jamróz