Bezpodstawne wzbogacenie w świetle przepisów prawa cywilnego cz. 2

Roszczenie wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia może być powiązane z roszczeniem wynikającym z innych podstaw na przykład odszkodowania.

Kwestię tą reguluje art. 414 kodeksu cywilnego, który stwierdza, że przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody, ale rozgraniczenie obu zobowiązań często budzi wiele kontrowersji w praktyce sądowej oraz doktrynie, co za tym idzie mogą być trudne do dochodzenia na drodze postępowania sądowego.

Istnienie jednak pierwotnego zobowiązania umownego wyłącza zastosowanie przepisu art. 414 kodeksu cywilnego, a więc innego rodzaju zobowiązań nie stanowiących naprawienie szkody, na przykład zobowiązań wynikających z umowy. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 września 1997 III CKN 162/97 stwierdził, że jeżeli przesunięcie majątku nie jest efektem świadczenia jako zachowania stanowiącego wykonanie zobowiązania może powodować powstanie roszczenia tylko na podstawie roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia.

W wyroku z dnia 21 grudnia 2005 Sąd Najwyższy stwierdził, że: „odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia ma charakter subsydiarny i wchodzi w grę tylko wówczas, gdy nie ma innej podstawy odpowiedzialności w szczególności wynikającej z umowy. Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie służą do konstruowania na ich podstawie odpowiedzialności dłużnika, która ma zastępować jego odpowiedzialność z tytuły niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, gdy wierzyciel w ogóle nie opiera żądania na tej podstawie, bądź nie wskazał przesłanek uzupełniających takie żądanie”. Z kolei w wyroku z dnia 24 maja 2007 Sąd Najwyższy stwierdził, że: „jeżeli powód domaga się zasądzenia określonej kwoty tytułem zwrotu pożyczki, art. 321 §1 k.p.c. nie stoi na przeszkodzie uwzględnieniu powództwa na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu”, postanowienie to świadczy traktowaniu tej postaci bezpodstawnego wzbogacenia jako osobnego zobowiązania.

Podobną tezę wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 2006, w którym stwierdził, że jeżeli wykonawca prac budowlanych „wykonał roboty konieczne, a brak było jakiejkolwiek umowy dodatkowej, regulującej tę kwestię, to w takiej sytuacji niewątpliwe jest, że uzyskana przez skarżącego korzyść majątkowa podlega zwrotowi na podstawie art. 405 k.c.”

Bezpodstawne wzbogacenie nie może jednak nastąpić w przypadku odstąpienia od umowy. Znaczenie mają tutaj przepisy art. 395 §2 kodeksu cywilnego, który stwierdza, że w razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą, a to co strony już świadczyły ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie. Art. 494 kodeksu cywilnego, stwierdza, że strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

Komplikacje może powodować sytuacja, gdy stronami sporu są więcej niż trzy osoby. W takim przypadku gdy jeden z podmiotów zostanie zwolniony z obowiązku spełnienia zobowiązania bez konkretnej podstawy to sytuację taką można zakwalifikować jako bezpodstawne wzbogacenie oraz spowoduje powstanie trzeciego stosunku obligacyjnego, potwierdził to Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 25 marca 2004 II CK 89/03 twierdząc, że „nie zachodzi bezpodstawne wzbogacenie, jeżeli przejście korzyści z majątku zubożonego do majątku wzbogaconego następuje na podstawie umowy wzbogaconego z osobą trzecią”.

W przypadku przejęcia długu przesłankami bezpodstawnego wzbogacenia będą transfer korzyści majątkowej, polegającej na przejęciu obowiązku świadczenia między zubożonym a wzbogaconym.

W przypadku gdybyśmy zdecydowali się na dochodzenie wierzytelności z bezpodstawnego wzbogacenia przejmujący dług musi wykazać brak wad umownych wstąpienia w dług.

Bezpodstawne wzbogacenie można stosować również w przypadku zbycia „przez osobę trzecią w toku procesu wytoczonego na podstawie art. 527 §1 k.c. przedmiotów majątkowych objętych zaskarżoną czynnością prawną dłużnika” (uchwała Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2008 r., III CZP 55/08).

Gdy dochodzi do zbiegów roszczeń bezpodstawnego wzbogacenia oraz roszczenia windykacyjnego wynikającego z art. 222 kodeksu cywilnego, (stwierdza on, że właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą oraz, że przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń) właściciel rzeczy może skierować roszczenie również na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, ponieważ te ma większy zakres.

W sytuacji bezpodstawnego wzbogacenia zubożony może rościć nie tylko zwrot uzyskanej korzyści ale również żądać zwrotu nakładów koniecznych na przedmiot wzbogacenia. W takim przypadku zwrot powinien być dokonany w naturze z uwzględnieniem wartości surogatów a w przypadku gdy zwrot w naturze nie jest możliwy zwrotu wartości korzyści. W przypadku gdy zwrotowi podlega wartość wzbogacenia to ogranicza się on do wysokości uszczerbku lub uzyskanej korzyści.

Jednak jeżeli zwrot nie następuje w naturze, za moment w którym ustala się wartość wzbogacenia jest czas, w którym zgłasza się roszczenie, uznaje się że jest to termin wytoczenia powództwa lub moment utraty przedmiotu wzbogacenia. Gdy zwrot ma nastąpić w pieniądzu uwzględnia się wartość utraconej korzyści lub poniesionej starty według ceny w chwili orzekania przez sąd, w takiej jednak sytuacji nie stosuje się zasad nominalizmu, zaś waloryzację sądowo stosuje się w wyjątkowych przypadkach np. gdy przedmiotem bezpodstawnego wzbogacenia był również pieniądz.

Zgodnie z treścią art. 407 kodeksu cywilnego jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na osobę trzecią. Dotyczy to również spadkobierców, wobec których również może przysługiwać roszczenie o bezpodstawne wzbogacenie.

Wymagalność roszczenia następuje w chwili gdy wzbogacony uzyska wzbogacenie, od tego też momentu liczy się bieg terminu przedawnienia roszczenia. W przypadku bezpodstawnego wzbogacenia stosuje się termin podstawowy wynoszący 10 lat, lub w przypadku gdy zobowiązanie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej trzy lata.

Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia nie jest zbyt często wykorzystywana przez wierzycieli, częściej wierzyciele starają się uciekać do postępowania karnego, które zazwyczaj jest dość wątpliwe jeżeli chodzi o skuteczność, jednak znacznie łatwiejsze.

Biorąc jednak pod uwagę bilans ewentualnych korzyści jakie może nieść ze sobą instytucja bezpodstawnego wzbogacenia korzystniejsze jest postępowanie w drodze cywilnej, przede wszystkim z tego względu, że wysokość odzyskanej należności może być wyższa niż w innych postępowaniach, oraz to, że w postępowaniu cywilnym istnieje większe prawdopodobieństwo uzyskania korzystnego dla siebie wyroku.

Autor: Marcin Łysuniec