Zwolnienie od kosztów sądowych jest instytucją, która umożliwia stronom występującym przed sądem dochodzenie swoich praw bez konieczności ponoszenia opłat sądowych i wydatków.

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych o zwolnienie od kosztów sądowych mogą się ubiegać osoby fizyczne (w tym przedsiębiorcy), osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Niektóre podmioty (organy) nie muszą się ubiegać o zwolnienie od kosztów, gdyż są one zwolnione z mocy prawa (np. prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich). Oprócz zwolnień o charakterze podmiotowym, ustawa przewiduje także liczne zwolnienia przedmiotowe (np. strony dochodzące roszczeń alimentacyjnych lub strony pozwane w sprawie o obniżenie alimentów). Należy pamiętać, że zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu stronie przeciwnej. Zwolnienie może mieć ponadto charakter całkowity lub częściowy. Strona w całości zwolniona od kosztów sądowych z mocy ustawy nie uiszcza opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które obciążają tymczasowo Skarb Państwa. Częściowe zwolnienie od tych kosztów może polegać np. na zwolnieniu od poniesienia ułamkowej lub procentowej ich części, albo określonej ich kwoty, albo tylko niektórych opłat lub wydatków.

Sąd, który przyznał stronie zwolnienie od kosztów jest oczywiście uprawniony do cofnięcia zwolnienia, jeżeli okaże się, że okoliczności, na podstawie których je przyznano nie istniały lub przestały istnieć. W przypadku cofnięcia zwolnienia strona będzie zobowiązana do uiszczenia wszystkich opłat oraz zwrotu wydatków. W przypadku, gdy cofnięcie zwolnienia wynika z okoliczności, które zaistniały po zwolnieniu od kosztów, sąd może obciążyć stronę obowiązkiem tylko częściowego uiszczenia opłat i zwrotu wydatków, stosownie do charakteru zaistniałej zmiany.

Z możliwości zwolnienia od kosztów sądowych najczęściej korzystają osoby fizyczne nie prowadzące działalności gospodarczej. Osoba fizyczna ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych powinna zamieścić w kierowanym do sądu piśmie procesowym wniosek w tym przedmiocie i dołączyć do niego oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania według wzoru określonego w załączniku do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 kwietnia 2010 r. Wniosek o zwolnienie od kosztów może także stanowić odrębne pismo kierowane do sądu. Nie jest konieczne dołączanie do wniosku i oświadczenia dokumentów potwierdzających stan faktyczny (sąd dokonuje oceny zasadności wniosku na podstawie złożonego oświadczenia), jednak uprawdopodobnienie dokumentami okoliczności wskazanych we wniosku i oświadczeniu z pewnością ułatwi sądowi podjęcie decyzji. Zresztą w przypadku jakichkolwiek wątpliwości co do sytuacji finansowej strony sąd z pewnością wezwie ją do przedłożenia dowodów potwierdzających informacje zawarte w oświadczeniu. Na całkowite zwolnienie mogą liczyć wyłącznie osoby znajdujące się w sytuacji, która nie pozwala na poniesienie kosztów sądowych bez uszczerbku dla utrzymania siebie i swojej rodziny, natomiast zwolnienie częściowe przysługuje tym, których stać jedynie na częściowe pokrycie kosztów.

Sytuacja osób fizycznych będących przedsiębiorcami nie różni się istotnie od sytuacji pozostałych osób fizycznych. Także w ich przypadku konieczne jest złożenie wniosku i oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania oraz w miarę możliwości poparcie tego dokumentami. Jednak w przypadku osób fizycznych - przedsiębiorców sądy zazwyczaj podchodzą z dużą rezerwą do stanu faktycznego opisanego we wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, oświadczeniu i załączonych dokumentach. Idzie im w sukurs także orzecznictwo Sądu Najwyższego, z którego wynika, iż jest to instytucja stosowana wyjątkowo, stanowiąca pomoc państwa dla osób biednych. Ubiegający się o taką pomoc, zwłaszcza osoby prowadzące działalność gospodarczą powinni poczynić oszczędności (rezerwy finansowe stanowiące zabezpieczenie na wypadek konieczności prowadzenia spraw sądowych). Wykazanie przez przedsiębiorcę niewielkiego dochodu lub straty (wysokich kosztów prowadzenia działalności) może się okazać niewystarczające. Koszty uzyskania przychodu zmniejszają dochód lub powodują stratę, jednak niekoniecznie oddają rzeczywisty stan finansowy strony. W kosztach uzyskania przychodu można bowiem ująć chociażby amortyzację, wydatki związane z użytkowaniem samochodu lub zobowiązania w stosunku do innych podmiotów. Niski dochód lub strata nie oznaczają więc, że strona nie posiada środków umożliwiających ponoszenie kosztów sądowych a ich wniesienie spowoduje uszczerbek w kosztach utrzymania własnych lub rodziny. Znamienne jest także to, że sądy najczęściej skupiają się na ocenie danych finansowych przedstawionych przed przedsiębiorcę, w mniejszym zaś stopniu na innych okolicznościach wskazanych we wniosku, chociażby jego sytuacji życiowej i rodzinnej.

Zgodnie z art. 103 ustawy sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych także osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną (tzw. ułomne osoby prawne). Warunkiem przyznania zwolnienia od kosztów jest w tym przypadku wykazanie, że dany podmiot nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie. Podmioty wskazane w art. 103 nie mają obowiązku składania oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, gdyż dotyczy on wyłącznie osób fizycznych. Konieczne jest natomiast złożenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz wykazanie wiarygodnymi dokumentami, że nie jest możliwe ich poniesienie z uwagi na brak środków. Dokumentami uprawdopodabniającymi okoliczności wskazane we wniosku są w szczególności zeznania podatkowe, sprawozdania finansowe, bilanse, wyciągi z rachunków bankowych, dowody istnienia wymagalnych zobowiązań cywilnoprawnych lub publicznoprawnych (np. tytuły wykonawcze).

Na postanowienie odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.). Zażalenie wnosi się w terminie tygodniowym od dnia doręczenia lub ogłoszenia postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów do sądu, który wydał to postanowienie. Prawidłowo wniesione zażalenie sąd przekazuje wraz z aktami sprawy sądowi drugiej instancji do rozpoznania. Zażalenie na postanowienie sądu, którego przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia jest zwolnione z opłat.

Autor: Przemysław Jamróz