Zastaw zwykły i zastaw rejestrowy to dwie zbliżone do siebie formy rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności istniejącej, jak również wierzytelności przyszłej lub warunkowej. W obu przypadkach celem ustanowienia zastawu jest zagwarantowanie wierzycielowi możliwości zaspokojenia się z rzeczy objętej zastawem.

Zastaw może zostać ustanowiony wyłącznie na ruchomościach i niektórych zbywalnych prawach (np. akcjach, obligacjach, wekslach). Zastawu nie można ustanowić na nieruchomości, gdyż temu celowi służy inna forma zabezpieczenia tj. hipoteka. Stronami stosunku prawnego zastawu jest zastawnik - wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem oraz zastawca - właściciel rzeczy, na której ustanawia się zastaw.

W przypadku zastawu nie ma znaczenia czyją własnością będzie przedmiot zastawu w chwili dochodzenia zapłaty wierzytelności, dodatkowo wierzycielowi przysługuje pierwszeństwo przed innymi wierzycielami osobistymi dłużnika w zaspokojeniu z przedmiotu zastawu. Pierwszeństwo nie przysługuje jednak w sytuacji, gdy inny wierzyciel korzysta ze szczególnego prawa pierwszeństwa (np. Skarb Państwa z tytułu zobowiązań publicznoprawnych).

Najpopularniejszą i najprostszą w realizacji formą zastawu jest zastaw zwykły na rzeczach ruchomych. Przykładowo, w zamian za pożyczenie określonej sumy pieniędzy zastawca przekazuje zastawnikowi określoną ruchomość (np. samochód), która pozostaje w jego władaniu do czasu zwrotu pożyczonej kwoty. Zawarcie umowy nie jest czynnością wystarczającą do ustanowienia zastawu - konieczne jest faktyczne wydanie rzeczy zastawnikowi lub innej osobie, na którą obie strony wyraziły zgodę, chyba że znajduje się ona już w jego posiadaniu. Zastaw zawsze zabezpiecza konkretną wierzytelność a jego istnienie jest ściśle związane z istnieniem wierzytelności (jest to tzw. akcesoryjność zastawu). W przypadku zaspokojenia wierzytelności, wygasa również zastaw ustanowiony w celu jej zabezpieczenia.

Zaspokojenie wierzytelności z ruchomości na której ustanowiono zastaw nie może nastąpić - wbrew powszechnemu przekonaniu - na skutek samowolnej sprzedaży zastawionej rzeczy przez wierzyciela. Konieczne jest dokonanie tej czynności w trybie postępowania egzekucyjnego po uprzednim uzyskaniu tytułu wykonawczego przeciwko zastawcy.

Zastaw rejestrowy uznawany jest natomiast za kwalifikowaną formę zastawu. Regulacje prawne w tym zakresie znajdują się w ustawie 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Uregulowania ustawy mają charakter lex specialis w stosunku do unormowań kodeksu cywilnego (przepisy k.c. są stosowane jedynie w sprawach nieuregulowanych w ustawie).

Do ustanowienia zastawu rejestrowego konieczne jest zawarcie umowy zastawniczej spełniającej określone wymogi. Umowa musi być zawarta w formie pisemnej oraz zawierać datę zawarcia; imię i nazwisko (nazwę) oraz miejsce zamieszkania (siedzibę) i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą; przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom; wierzytelność zabezpieczoną zastawem - przez oznaczenie stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika lub może wynikać, oraz najwyższej sumy zabezpieczenia. Jednak samo zawarcie umowy nie jest wystarczające do ustanowienia zastawu rejestrowego. Konieczne jest jeszcze jego zarejestrowanie w rejestrze zastawów prowadzonym przez sąd gospodarczy właściwy ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania zastawcy. Rejestracji zastawu dokonuje zastawca lub wierzyciel poprzez złożenie formularza wniosku, dołączenie do niego umowy zastawniczej oraz wniesienie opłaty. Wysokość opłaty wynosi obecnie 200 zł. Rejestr zastawów, wraz z dokumentami złożonymi do rejestru, jest jawny. Każdy może uzyskać odpis z rejestru zastawów lub zaświadczenie o braku wpisu zastawcy lub zastawcy i przedmiotu zastawu.

Ze względu na konieczność wnoszenia opłat oraz spełnienia określonych warunków formalnych zastaw rejestrowy ustanawiany jest głównie w celu zabezpieczenia wierzytelności o większych wartościach. Szczególną popularnością cieszy się zwłaszcza zabezpieczanie wierzytelności zastawem rejestrowym ustanawianym na pojazdach mechanicznych przez banki udzielające finansowania na ich zakup. Adnotacja o ustanowieniu zastawu rejestrowego na pojeździe umieszczana jest w dowodzie rejestracyjnym.

W przypadku zastawu rejestrowego - w odróżnieniu od zastawu zwykłego - nie jest konieczne wydanie przedmiotu zastawu wierzycielowi, co wydaje się logiczne zwłaszcza w przypadku ustanawiania zastawu na pojazdach, których zakup jest finansowany przez wierzyciela (bank). Adnotacja o ustanowieniu zastawu w dowodzie rejestracyjnym ogranicza w istotny sposób możliwość pokrzywdzenia wierzyciela na skutek zbycia przez dłużnika przedmiotu zastawu osobie trzeciej (osobie trzeciej trudniej jest wykazać nabycie w dobrej wierze i bez zamiaru pokrzywdzenia zastawnika). Dodatkowo, umowa zastawnicza może zabraniać dłużnikowi zbycia lub obciążania przedmiotu zastawu przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego.

Zaspokojenie wierzyciela z przedmiotu zastawu następuje co do zasady w trybie przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, jednak ustawa dopuszcza także możliwość zaspokojenia przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego (np. wierzytelności z rachunku bankowego na której ustanowiono zastaw; rzeczy występujących powszechnie w obrocie towarowym), jak również przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik. Jednak w przypadku finansowania zakupu pojazdów mechanicznych wierzytelność jest najczęściej dodatkowo zabezpieczana poprzez umowę przewłaszczenia na zabezpieczenie, co umożliwia zaspokojenie z przedmiotu zastawu bez konieczności wszczynania egzekucji.

Autor: Przemysław Jamróz