Zawierając umowę, zwłaszcza jeżeli jej przedmiotem jest zobowiązanie jednej ze stron do dokonania określonych działań faktycznych na rzecz drugiej strony polegających np. na wykonaniu robót budowlanych, dzieła lub dostarczeniu określonych towarów, zastanawiamy się niekiedy, na ile skutecznie będziemy mogli zmusić do działania zobowiązanego w sytuacji, gdy ten nie przystąpi do realizacji umowy.

Oczywiście wierzyciel ma prawo odstąpić od umowy lub żądać od dłużnika aby swoje zobowiązanie wykonał, jednak tradycyjne środki nacisku mogą się ostatecznie okazać niewystarczające.

Instytucja wykonania zastępczego najczęściej kojarzona jest z postępowaniem egzekucyjnym i sytuacją, w której osoba zobowiązana przez sąd lub odpowiedni organ do określonego działania nie wykonuje nałożonego na nią obowiązku. W tej sytuacji organ egzekucyjny ma możliwość skorzystania z pomocy innego podmiotu, który wykona obowiązek wynikający z tytułu wykonawczego a dłużnik zostanie obciążony kosztami tego wykonania. Jednak wykonanie zastępcze jest rozwiązaniem dostępnym nie tylko w toku postępowania egzekucyjnego, choć trzeba przyznać, poza nim rzadko wykorzystywanym w stosunkach cywilnoprawnych. Wierzyciele zdecydowanie częściej preferują inne sposoby radzenia sobie z nierzetelnymi kontrahentami, chociażby odstępując od umów, zatrudniając innych wykonawców lub dostawców i ewentualnie wytaczając powództwo o zapłatę, jeżeli umowa nie została wykonana a dłużnik otrzymał od wierzyciela wynagrodzenie lub jego część. Pomimo tego, warto przynajmniej ogólnie scharakteryzować instytucję wykonania zastępczego, gdyż w pewnych sytuacjach może się ona okazać użyteczna i uzasadniona ekonomicznie.

Wykonanie zastępcze statuują przepisy kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 479, jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki. Powołany przepis dotyczy więc sytuacji dostawy rzeczy określonych co do gatunku (np. płodów rolnych). Nie odnosi się natomiast do rzeczy oznaczonych co do tożsamości (rzeczą oznaczoną co do tożsamości jest np. konkretne dzieło sztuki). Natomiast zgodnie z art. 480, w razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika (§ 1). Jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił (§ 2). W wypadkach nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił (§ 3). Wskazany przepis odnosi się więc do zobowiązań polegających na czynieniu lub zaniechaniu określonego działania. Oczywiście w praktyce mamy najczęściej do czynienia z umowami polegającymi na wykonywaniu określonych czynności.

Skorzystanie z instytucji wykonania zastępczego, chociaż w wielu przypadkach są ku temu wyraźne przesłanki, ma sens tylko wtedy, gdy jest to uzasadnione interesem ekonomicznym wierzyciela. W pozostałych przypadkach zastosowanie instytucji wykonania zastępczego może się wiązać z większymi uciążliwościami, niż alternatywne sposoby rozwiązania problemu. Nie należy także zapominać, że wybór tej drogi postępowania nie zawsze będzie możliwy.

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na użyte w treści powołanych przepisów sformułowanie „zwłoka dłużnika”. Pojęcia „zwłoka” i „opóźnienie” bywają używane zamiennie, choć nie oznaczają bynajmniej tego samego. Z opóźnieniem mamy do czynienia wtedy, kiedy dłużnik nie wykonuje zobowiązania w ustalonym terminie z powodu okoliczności za które nie ponosi odpowiedzialności, natomiast zwłoka ma miejsce wtedy, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie z powodu okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność. Wykonanie zastępcze jest możliwe tylko w przypadku zwłoki dłużnika. Zaznaczyć należy przy tym, że to dłużnik powinien wykazać, że niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia ma charakter opóźnienia a nie zwłoki i jest następstwem okoliczności za które nie ponosi odpowiedzialności. Art. 476 k.c. wprowadza bowiem swego rodzaju „domniemanie zwłoki dłużnika”. Kolejna kwestia to konieczność uzyskania przez wierzyciela uprzedniego upoważnienia sądu do dokonania czynności na koszt dłużnika. Brak takiego upoważnienia może skutkować następnie brakiem możliwości obciążenia dłużnika kosztami wykonania zastępczego, chyba że wierzyciel zdoła wykazać, iż sytuacja miała charakter nagły. Nagłość sytuacji oceniana jest przez sąd indywidualnie i nie w każdym przypadku argumentacja wierzyciela będzie przemawiała za taką kwalifikacją konkretnego przypadku.

Skoro poruszona została już wcześniej kwestia błędnego przeświadczenia wierzyciela o słuszności skorzystania z drogi wykonania zastępczego, jedną z jego przyczyn może być mylne wyobrażenie, jakoby dzięki instytucji wykonania zastępczego realizacja inwestycji lub zakup określonych rzeczy mógł zostać dokonany wyłącznie na koszt dłużnika, który popadł w zwłokę. Treść przepisów art. 479 i 480 k.c. może rozbudzać takie nadzieje, jednak rzeczywistość przedstawia się inaczej. Wierzyciel, który skorzystał z instytucji wykonania zastępczego może żądać od dłużnika co najwyżej zapłaty różnicy pomiędzy kwotą, którą wydał na skutek skorzystania z wykonania zastępczego a kwotą, którą otrzymałby od niego dłużnik, gdyby zobowiązanie zostało przez niego wykonane. Dochodzenie roszczeń wynikających z wykonania zastępczego jest więc uzasadnione w przypadku, gdy zwłoka dłużnika zmusiła wierzyciela do zakupu rzeczy lub poniesienia nakładów wyższych, niż przewidywała to umowa zawarta z dłużnikiem. Nie jest więc możliwe obciążenie dłużnika wszystkimi kosztami wykonania zastępczego (całkowitymi kosztami wykonania umowy lub całkowitą ceną). Kwestia szkody poniesionej na skutek zwłoki i ewentualne roszczenia odszkodowawcze stanowią natomiast odrębne zagadnienie.

Kolejną typową sytuacją, w której wierzyciele starają się wykorzystać instytucję wykonania zastępczego (chociaż nie ma do tego podstaw) jest umowa o dzieło w zakresie, w jakim odnosi się do przysługującej zamawiającemu na gruncie przepisów kodeksu cywilnego rękojmi. Usunięcie wad dzieła już odebranego na koszt jego wykonawcy (przyjmującego zamówienie) nie jest możliwe, gdyż wykonanie zastępcze jest rozwiązaniem przewidzianym na wypadek niewykonania zobowiązania a nie na wypadek, gdy zobowiązanie zostało co prawda wykonane lecz w sposób nienależyty. Potwierdzenie tej tezy znajdziemy w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2002 r. (III CZP 86/01), który orzekł, że jeżeli przyjmujący zamówienie nie usunął skutecznie wad dzieła w wyznaczonym terminie (art. 637 § 1 k.c.), zamawiający nie może żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie (art. 480 § 1 k.c.). Zamawiającemu przysługują w tej sytuacji inne, ściśle określone uprawnienia (np. prawo żądania obniżenia ceny).

Nic nie stoi jednak na przeszkodzie aby strony umów cywilnoprawnych zawarły w niej postanowienia, które dają wierzycielowi (zamawiającemu, zleceniodawcy) uprawnienie do skorzystania z wykonania zastępczego na koszt dłużnika w konkretnych okolicznościach, bez konieczności uzyskiwania uprzedniego upoważnienia sądu. Odpowiednia klauzula zawarta w umowie pozwala wyeliminować ewentualne wątpliwości na gruncie stosowania w tym zakresie wyłącznie przepisów kodeksu cywilnego.

Autor: Przemysław Jamróz