Zadowalający stan posiadania dłużnika w chwili powstania zobowiązania nie daje wierzycielowi żadnej gwarancji, że ewentualna przyszła egzekucja zakończy się zgodnie z jego oczekiwaniami. Niestety, czas jaki upływa od dnia powstania zadłużenia do uzyskania przez wierzyciela tytułu wykonawczego może być w polskich realiach na tyle długi, że dłużnik bez problemu zdoła się wyzbyć wszystkiego, co mogłoby zostać spieniężone z korzyścią dla wierzyciela.

Wydaje się nawet, że dłużnicy niespecjalnie przejmują się otoczeniem prawnym podejmowanych przez siebie działań i możliwymi ich konsekwencjami. Rzeczywistość pozwala bowiem na optymistyczne dla nich założenie, że nawet najbardziej nieudolne i ryzykowne z prawnego punktu widzenia czynności mające na celu wyzbycie się majątku pozwolą na jego skuteczną ochronę przed egzekucją.

Oczywiście uregulowania prawne pozwalają na zastosowanie przez wierzyciela określonych środków mających na celu zniweczenie działań dłużnika wyzbywającego się majątku. Na gruncie prawa cywilnego podstawową instytucją w tym zakresie jest skarga pauliańska (pojęcie wywodzi się od łacińskiego terminu actio Pauliana). Skarga pauliańska nie jest jednak instytucją chętnie wykorzystywaną, głównie ze względu na to, że wierzyciele nie posiadają wystarczających informacji o statusie majątkowym dłużnika w chwili zaciągania przez niego zobowiązania i nie są w stanie zdobyć informacji o konkretnych czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika z ich pokrzywdzeniem. Konieczne jest także udowodnienie wielu okoliczności, które do najłatwiejszych z procesowego punktu widzenia nie należą a samo postępowanie sądowe może trwać miesiącami lub latami.

Zgodnie z art. 527 § 1 k.c. gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Treść powołanego przepisu wskazuje wyraźnie na to, że wykorzystanie skargi pauliańskiej wymaga posiadania przez wierzyciela wiedzy o konkretnych czynnościach prawnych podjętych przez dłużnika. Tymczasem wiedza wierzyciela ogranicza się zazwyczaj do pogłosek lub niezweryfikowanych przypuszczeń - a to za mało do wystąpienia z powództwem. Co więcej, nawet udowodnienie, że dłużnik rzeczywiście działał z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli nie przesądza jeszcze o wyniku sprawy. Konieczne jest uznanie przez sąd, iż osoba trzecia (nabywca) wiedziała lub przynajmniej mogła się dowiedzieć o rzeczywistych intencjach dłużnika (działanie w złej wierze). To właśnie udowodnienie złej wiary nabywcy stanowi podstawową przeszkodę, gdyż nawet w przypadku osób pozostających z dłużnikiem w relacjach rodzinnych lub innych relacjach uznawanych za bliskie nie ma gwarancji, że sąd podzieli punkt widzenia wierzyciela.

Ten sam artykuł w § 3 oraz § 4 ustanawia co prawda domniemania, zgodnie z którymi jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku lub przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że osoba ta lub przedsiębiorca wiedzieli, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jednak domniemania takie mogą zostać w toku postępowania sądowego - wbrew powszechnemu entuzjazmowi wierzycieli - dość skutecznie obalone. Sam fakt, iż dłużnik wyzbył się majątku na rzecz osób bliskich, rodziny lub przedsiębiorców z którymi współpracował nie przesądza bowiem o tym, iż nabywcy mieli świadomość celu przyświecającego dłużnikowi. W przypadku istnienia domniemania ciężar dowodowy spoczywa co prawda na stronie przeciwnej a nie wierzycielu, jednak można śmiało zakładać, że bez względu na swoje oraz dłużnika intencje nabywcy będą za wszelką cenę próbowali udowodnić, że sytuacja dłużnika nie była im znana.

Nieco łatwiejsze zadanie stoi przed wierzycielami, którzy posiadają wiedzę o darowiznach dokonanych przed dłużnika z zamiarem ich pokrzywdzenia. Art. 528 kc stanowi bowiem, że jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Z kolei art. 529 stanowi, że jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny. Niewątpliwie więc darowizna nie chroni majątku dłużnika w takim samym stopniu jak umowa sprzedaży. W tym przypadku dobra wiara nabywcy nie jest przeszkodą do uznania czynności za bezskuteczną.

Powództwo o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną wierzyciel może wytoczyć w ciągu pięciu lat od dnia jej dokonania. Powództwo jest wytaczane przeciwko osobie, która uzyskała korzyść majątkową (nabywcy, obdarowanego). W przypadku uwzględnienia powództwa czynność taka pozostanie ważna, jednak względem wierzyciela stanie się bezskuteczna. Oznacza to, że wierzyciel będzie mógł skutecznie skierować egzekucję do składników majątkowych, które na skutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika znalazły się w posiadaniu osoby trzeciej.

Autor: Przemysław Jamróz