Istota potrącenia (kompensaty) polega na tym, że dwie osoby lub dwa podmioty będące względem siebie równocześnie wierzycielami oraz dłużnikami dokonują wzajemnego potrącenia wierzytelności. Potrącenie może dotyczyć wierzytelności wyrażonych w pieniądzu lub rzeczach tej samej jakości oznaczonych tylko co do gatunku. Warunkiem skutecznego potrącenia jest także wymagalność obu wierzytelności i możliwość ich dochodzenia przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Potrącenia można dokonać w drodze jednostronnego oświadczenia skierowanego do drugiej strony, jak również dwustronnie, poprzez zawarcie stosownej umowy. Co więcej, oświadczenie o potrąceniu ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Na skutek potrącenia wierzytelności stron umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Potrącenie jest dość często stosowaną praktyką w obrocie gospodarczym, co nie oznacza bynajmniej, że możliwość zastosowania tej instytucji jest nieograniczona.

Pierwszy z problemów może dotyczyć sytuacji, gdy np. jedna z wierzytelności uległa przedawnieniu. W tym przypadku wierzytelność przedawniona może być potrącona z wierzytelnością nieprzedawnioną, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Jeżeli więc w chwili, gdy obu stronom zaczęła przysługiwać względem siebie wierzytelność i obie wierzytelności nie były przedawnione, późniejsze przedawnienie jednej z nich nie będzie miało wpływu na skuteczność i dopuszczalność potrącenia.

Z pewnością jednak nie mogą być potrącone (umorzone przez potrącenie) wierzytelności nie ulegające zajęciu, wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. alimenty), wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych (np. uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia), wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne (np. ustawę Prawo upadłościowe i naprawcze).

Potrącenie wierzytelności może być także ciekawym sposobem na zaspokojenie wierzytelności pomiędzy podmiotami gospodarczymi, jeżeli jeden z podmiotów nabędzie od osoby trzeciej w drodze przelewu (lub indosu) wymagalną wierzytelność wobec swojego wierzyciela. Z uwagi na to, że cena nabywanych wierzytelności jest z reguły nieco niższa (a niekiedy znacznie niższa) niż ich wartość nominalna, transakcja taka (ukierunkowana na dokonanie kompensaty) może się zdecydowanie opłacać. Zdarzają się także przypadki nabycia wierzytelności w celu jej późniejszego potrącenia z wierzytelnością, która dopiero ma powstać (np. jedna osoba kupuje wierzytelność wobec innej osoby, po czym zawiera z nią umowę, na podstawie której wobec nabywcy powstaje wierzytelność).

Interesujące jest także zagadnienie związane z obrotem wierzytelnościami wobec podmiotów postawionych w stan upadłości. Często zdarza się, że postawionemu w stan upadłości podmiotowi przysługują wierzytelności od innych podmiotów. Zazwyczaj także stosunkowo łatwo jest znaleźć oferty zbycia wierzytelności wobec upadłego. Dłużnikom upadłego wydaje się nieraz, że wystarczy nabyć po atrakcyjnej cenie wierzytelność wobec upadłego (co po ogłoszeniu upadłości nie jest takie trudne) oraz dokonać jej potrącenia. Niestety, ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze stawia tamę dla takich działań.

W przypadku ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, art. 93 ustawy dopuszcza potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. Do potrącenia przedstawia się całkowitą sumę wierzytelności upadłego, a wierzytelność wierzyciela tylko w wysokości wierzytelności głównej wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości. Jednak zgodnie z art. 94 ust. 1 potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości. Potrącenie nie jest także dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości (art. 95). Niemal identyczne ograniczenia obowiązują w przypadku ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu.

Autor: Przemysław Jamróz