W przypadku gdy prowadzona jest egzekucja z rachunków bankowych dłużnika zachodzą sytuacje budzące wątpliwości co do legalności zajęcia, czasami są one słuszne. Ponadto bankom przysługuje szereg uprawnień w związku z dochodzeniem roszczeń z rachunku bankowego. Poniżej przedstawimy z jego elementów - kompensację wierzytelności.

Uregulowanie znajdujące się w kodeksie cywilnym dotyczące możliwości kompensaty zobowiązań wzajemnych znalazło swoje odzwierciedlenie jako lex specialis w ustawie prawo bankowe. Jej art. 93 stwierdza, że w celu zabezpieczenia wierzytelności, które wynikają z czynności bankowych, bank może żądać zabezpieczenia przewidzianego w Kodeksie Cywilnym i prawie wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym. Bank może potrącić ze swego długu wierzytelność, której termin wymagalności jeszcze nie nadszedł, jeżeli podmiot będący dłużnikiem został postawiony w stan likwidacji, oraz we wszystkich tych przypadkach, gdy służy bankowi prawo ściągnięcia swych wierzytelności przed nadejściem terminu płatności. Potrącenie nie może być dokonane w zakresie, w jakim wierzytelność z rachunku bankowego została zajęta jako przedmiot egzekucji należności z tytułu zobowiązań podatkowych.

Potrącenie bankowe może być dokonane jedynie w stosunku do należności banku. Potrącenie powoduje wygaśniecie wierzytelności wykonanej, zgodnie z ogólnymi zasadami prawa. Dopuszczalności potrącenia doszukiwać się można w potrzebie optymalizacji oraz uproszczenia rynku. W przypadku gdy osoba zakłada rachunek bankowy staje się automatycznie wierzycielem banku, tym samym bank jest jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem. Potrącenie odbywa się na podstawie jednostronnego oświadczenia woli, aż do wygaśnięcia wierzytelności. Problematyka związana z kwestią legalności potrącenia bankowego rodzi wiele dyskusji. Potracenie wierzytelności z rachunku bankowego jest świetną alternatywą egzekucji, mało kosztowną i szybką. Z kolei obowiązkiem banku, w związku z umową o prowadzenie rachunku bankowego jest przechowywanie środków pieniężnych nie zaś ich egzekwowanie. Część komentatorów uznaje, że potrącenie wierzytelności banku może nastąpić wyłącznie na podstawie wystawionego przez bank bankowego tytułu egzekucyjnego lub na podstawie klauzuli umownej na mocy, której bank dokonuje potrąceń. Z drugiej strony cześć komentatorów twierdzi, że bank dokonując potrącenia wierzytelności z rachunku bankowego nie narusza jego obowiązków, bowiem środki zgromadzone na rachunku są własnością banku. W sprawie potrącenia wypowiedział się również Sąd Najwyższy (wyrok II CKN 403/00) stwierdzając, że bank może potrącić wierzytelność przysługującą mu w stosunku do wierzytelności przysługującej posiadaczowi lokaty terminowej.

Co do zasady dopuszczenie potrącenia z rachunku bankowego nie wyłącza konieczności skuteczności potrącenia w każdym konkretnym przypadku. Posiadaczowi rachunku bankowego przysługują różnego rodzaju wierzytelności, przede wszystkim o przechowywanie środków pieniężnych, o wypłatę środków pieniężnych, o przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych, o wypłatę odsetek oraz o przekroczenie salda rachunku w związku z przyznaniem kredytu.

Zgodnie z treścią art. 488 kodeksu cywilnego świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. Oznacza to, że nie ma możliwości potrącenia wierzytelności różnego gatunku. Przesłanka ta nie jest więc spełniona w przypadku wierzytelności o przechowywanie środków pieniężnych. Przesłanka określona w art. 488 kodeksu cywilnego nie jest również spełniona w przypadku wierzytelności o rozliczenia pieniężne.

Ważnym dla potrącenia przez bank wierzytelności jest kwestia wymagalności wierzytelności, która ma zostać potrącona. Termin spełnienia świadczenia z umowy rachunku bankowego zastrzeżony jest dla obu stron umowy. W przypadku wierzytelności odsetkowych moment ich wymagalności następuje z chwilą zależną od postanowień umownych przewidzianych w umowie o prowadzenie rachunku bankowego. W sytuacji gdy bank kapitalizuje odsetki należności te mogą być potrącone.
Zgodnie z treścią art. 504 kodeksu cywilnego zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta. Oznacza to, że potrącenie wierzytelności może następować jedynie w sytuacji gdy wierzytelność stała się wymagalna w tym samym czasie gdy zobowiązanie było wymagalne. Ponadto potrąceniu wierzytelności nie podlega wierzytelność już zajęta. Dalszym rozszerzeniem tego przepisu jest art. 505 kodeksu cywilnego zgodnie z którym nie mogą być umorzone przez potrącenie:

1. wierzytelności nie ulegające zajęciu;
2. wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
3. wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4. wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

W związku z art. 93 prawa bankowego wyłączeniem z możliwości kompensacji roszczeń są wierzytelności bankowe.

Innym z kolei zagadnieniem jest przedawnienie kompensowanych wierzytelności. Zgodnie z art. 502 kodeksu cywilnego wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Oznacza to, że jedynie w sytuacji gdy obie wierzytelności nie były jeszcze przedawnione można dokonać potrącenia roszczeń wzajemnych, przy czym potrącenia można dokonać w sytuacji gdy w czasie upływu terminu przedawnienia jednego roszczenia był choć jeden dzień, w którym istniało drugie roszczenie. W przypadku gdy jedna z wierzytelności była przedawniona a termin przedawnienia upłynął po powstaniu drugiej wierzytelności potrącenie wierzytelności jest niemożliwe.

Bankom co do zasady przysługuje szereg uprawnień w związku z dochodzeniem swoich wierzytelności. Jedną z nich jest możliwość potrącania należności z rachunku bankowego o ile spełniają one warunki określone w przytoczonych zasadach, czyli jednorodzajowości, wymagalności, zaskarżalności potrącenia oraz dopuszczalności potrącenia. Od jakiegoś czasu nie przysługuje bankom uprawnienie do posługiwania się bankowym tytułem egzekucyjnym jako dokumentem urzędowym (wcześniej traktowano go jako tytuł egzekucyjny), dzięki czemu dłużnik posiada większa ochronę prawną przed działalnością banków.

Ponadto bankom przysługuje możliwość sekurytyzowania wierzytelności oraz pierwszeństwa w zaspokajaniu się z zabezpieczeń (np. w przypadku egzekucji z hipoteki pierwszeństwo zaspokojenia posiada bank pomimo tego, że jego wpis do księgi wieczystej nastąpił później niż innego wierzyciela hipotecznego). Ponadto bankom przysługuje prawo do ustanawiania różnego rodzaju zabezpieczeń. Na bankach ciążą jednak różnego rodzaju obowiązki, których naruszenie wiąże się z poważnymi konsekwencjami prawnymi, należy pamiętać, że wszystkie banki podlegają nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego a także restrykcjom przewidzianym w prawie bankowym. Również w zakresie zabezpieczania wierzytelności, w przeciwieństwie do wielu innych podmiotów zabezpieczenie wierzytelności nie może przekraczać wartości wierzytelności - instytucja nadzabezpieczenia wierzytelności uregulowana została w odrębnym przepisie prawa bankowego, a jego naruszenie powoduje konsekwencje prawne. Na stronie internetowej Komisji Nadzoru Finansowego można znaleźć wykaz kar nałożonych między innymi na banki.

Nie jest więc tak, że banki w zakresie dochodzenia swoich roszczeń stają ponad prawem, choć zdarzają się sytuacje gdy bank przekracza swoje uprawnienia. Bez wątpienia w stosunku prawnym pomiędzy klientem banku a samym bankiem pozycję bardziej uprzywilejowaną posiada bank, a prawo co do zasady ma chronić wszystkie podmioty prawa, nie do końca tak jest ponieważ polski ustawodawca ocenia rolę rynku bankowego jako jednego z najważniejszych dla funkcjonowania gospodarki krajowej, co niekoniecznie jest zgodne z prawdą.

Autor: Marcin Łysuniec