W obrocie gospodarczym zdarzają się przypadki roszczeń, które wynikają z działań przestępczych. Wierzyciele niestety często, zapominają o sprawach tego rodzaju spisując je na straty, a jednak przysługuje im uprawnienie do dochodzenia roszczenia, nawet jeśli wyrok sądu karnego nie zobowiązał oskarżonego do naprawienia szkody.

Zgodnie z treścią art. 11 kodeksu postępowania cywilnego ustalenia wydane w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. Przepis ten określa prejudycjalność, czyli moc wiążącą prawomocnych wyroków karnych i stanowi odstępstwo od zasady bezpośredniości. W postepowaniu cywilnym Sąd zobowiązany jest do przestrzegania postanowień Sądu Karnego - okolicznościami składającymi się na stan faktyczny, Sąd Cywilny przyjmuje w związku z tym, że skazany popełnił przestępstwo określone w wyroku karnym. W postępowaniu cywilnym pozwany nie może bronić się zarzutem niepopełnienia przestępstwa, za które został skazany lub że działaniem swoim nie wyrządził szkody, za które został skazany. Związanie to dotyczy również okoliczności popełnienia przestępstwa, w tym poczytalności sprawcy.

Nie można jednak uznawać uzasadnienia wyroku karnego czy jego fragmentów jako dokumentu ze wszystkimi skutkami procesowymi, jakie kodeks postępowania cywilnego wiąże z dokumentami urzędowymi - art. 244 i 252. Sąd cywilny może bowiem czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem (por. wyrok SN z dnia 17 czerwca 2005 r., III CK 642/04 oraz wyrok SN z dnia 6 marca 1974 r., II CR 46/74). Sąd w postępowaniu cywilnym związany jest także ustaleniem co do osoby pokrzywdzonej, zawartym w sentencji wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego za popełnienie przestępstwa oszustwa (art. 286 § 1 k.k., wyrok SN z dnia 5 grudnia 2008 r., III CSK 191/08).

W kwestii wysokości szkody wyrządzonej przeważa opinia, że jeżeli określenie wysokości szkody określonej przez sąd karny ma charakter oceny i stanowi ustalenie posiłkowe, nie wiąże sądu cywilnego. W przypadku jednak gdy ustalenie wysokości szkody przez sąd karny wynika bezpośrednio z przedmiotu przestępstwa i jest zarazem jednym z elementów stanu faktycznego to jest ono wiążące dla sądu cywilnego. Związanie to dotyczy jednak tylko prawomocnych postanowień sądu, a więc sąd cywilny nie jest związany ustaleniami sądu karnego wyroków uniewinniających lub umarzających lub warunkowo umarzających. Warto tutaj zaznaczyć, że w postepowaniu cywilnym nie wiąże sądu również postanowienie sądu rodzinnego wydane na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich ustalające popełnienie czynu przestępnego przez nieletnich, w którym zastosowano środki wychowawcze. Sąd cywilny nie jest również związany postanowieniem Sądu pracy, skazującym pracownika za przestępstwo niedopełnienia obowiązków nadzoru nad powierzonym mieniem w zakresie naprawienia szkody wyrządzonej niedoborem. Podobnie nie są wiążące orzeczenia wydane w postępowaniu karno-administracyjnym oraz orzeczenia innych organów.

Osoba, która jest stroną w postępowaniu cywilnym, jednak nie była stroną w procesie karnym może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności z wyjątkiem obalenia ustaleń sądu karnego co do popełnienia przestępstwa przez osobę skazaną.

W sytuacji, gdy postępowanie cywilne i karne toczą się równocześnie i w żadnym nie zapadło jeszcze prawomocne postanowienie ustalenia sądu karnego mają wpływ na ocenę cywilnoprawnych skutków czynu sprawcy przestępstwa z tym, że sąd może zawiesić postępowanie cywilne. W przypadku gdyby postępowanie cywilne toczyło się przed wszczęciem postępowania karnego i wyrok w nim zapadły był oparty na ustaleniach postępowania karnego , później uchylonego to taka sytuacja powoduje możliwość żądania wznowienia postępowania cywilnego.

Zgodnie z art.12. kodeksu postępowania cywilnego Roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym. Zgodnie z tym przepisem roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzeń zarówno w postepowaniu cywilnym jak i w postepowaniu karnym (postępowanie adhezyjne). Przy czym w tym drugim przypadku, postępowanie karne stanowi formę zastępczą postepowania cywilnego i nie wyklucza skorzystania z drogi sądowej w postępowaniu cywilnym. Przedmiotem postępowania mogą być jedynie roszczenia majątkowe, roszczenia niemajątkowe wynikające z przestępstw mogą być dochodzone jedynie w postępowaniu cywilnym. Art. 63 kodeksu postępowania karnego mówi o prawie pokrzywdzonego do wytoczenia powództwa cywilnego w postępowaniu cywilnym w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z czynu przestępnego. W przypadku śmierci pokrzywdzonego prawo do wytoczenia powództwa przysługuje również następcom prawnym pokrzywdzonego ale również prokuratorowi. Powództwo może być wytoczone jedynie przeciwko osobie, która jest oskarżona w postępowaniu karnym, a więc nie ma możliwości wytoczenia powództwa przeciwko osobom, które wraz z oskarżonym są odpowiedzialne wobec pokrzywdzonego za skutki przestępstwa.

Ponadto pokrzywdzonym w przysługuje również prawo wykonania wyroku karnego. Zazwyczaj odbywa się to bardzo szybko i sprawnie, otóż prawomocny wyrok karny zobowiązujący sprawcę czynu przestępnego do naprawienia szkody wyrządzonej można skierować na drogę postępowania cywilnego jedynie w zakresie opatrzenia wyroku tytułem wykonawczym - klauzulą wykonalności, taki dokument uprawnia wierzyciela do wystąpienia do komornika sądowego z wnioskiem o wszczęcie egzekucji. W zależności od wartości roszczenia, dla niektórych wierzycieli jest to rozwiązanie opłacalne, skraca bowiem czas oczekiwania na postanowienie sądu. Sądy Karne z reguły jednak nie zasądzają odsetek, lub zasądzają kwoty nieodpowiadające wielkości całego roszczenia.

Wielu wierzycieli unika postępowania karnego, choć z praktycznego punktu widzenia może być dla nich bardziej korzystne chociażby z powodu, że w postępowaniu karnym nie obowiązują opłaty sądowe. W sprawach karnych zdarzają się głosy, że jeżeli sprawa była prowadzona w sądzie karnym to szanse na odzyskanie pieniędzy są właściwie żadne, praktyka pokazuje jednak niesłuszność takiego twierdzenia. Szczególnie w przypadku wyroków, w których sąd nakazał naprawienie szkody a nad jej wykonaniem czuwa kurator sądowy. Nie wykonanie obowiązku naprawienia szkody może skończyć się dla oskarżonego pozbawieniem wolności, co wcale nie oznacza, że wykonanie takiej kary zwalnia z obowiązku zapłaty na rzecz wierzyciela.

Ponadto osoby, które dopuściły się przestępstwa wyłudzenia lub wprowadzenia w błąd wierzyciela celem osiągnięcia korzyści majątkowej podlegają wszelkim windykacyjnym sankcjom, które standardowo wprowadza się w przypadku roszczeń niedeliktowych, w tym możliwość wpisania dłużnika do baz Biur Informacji Gospodarczej (ustawa o BIG przewiduje również specjalne bazy, w których znajdują się informacje o podrobionych dokumentach, funkcjonują one we wszystkich polskich rejestrach informacji gospodarczej).

Za kulisami słychać również informacje o planach zdigitalizowania postępowania karnego, rozwiązanie takie byłoby kolejnym uproszczeniem w postepowaniu sądowym. Obecnie w postępowaniu elektronicznym można jedynie przeprowadzić postępowanie uproszczone oraz dokonać rejestracji spółki z o.o. Plany na dalszą digitalizację postępowania sądowego są jednak na pewno znacznie większe, pozostaje zatem czekać, aż możliwości prowadzenia postępowania przez internet nie będą ograniczone tylko do postępowania uproszczonego i nie tylko w sprawach cywilnych ale również w karnych. Takie ułatwienia podobno mają nastąpić, jak długo przyjdzie nam czekać na takie rozwiązania i jak zostaną one wprowadzone to się okaże, dotychczasowe doświadczenia nie powinny jednak napawać zbytnim optymizmem.

Autor: Marcin Łysuniec