W poniższym artykule postaramy się wyjaśnić wszelkie wątpliwości, które wiążą się z przepisem art. 355 kodeksu cywilnego dotyczącym należytej staranności.

Treść tego przepisu mówi, że: dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność), oraz że należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności. Przepis ten bywa często dość enigmatyczny, jednak jak zwykle się okazuje nie jest diabeł taki straszny jak go malują.

Przez należytą staranność należy rozumieć odpowiedni sposób zachowania dłużnika, w momencie gdy nie wykonuje on swoich zobowiązań lub wykonuje je nienależycie. Nie ma tutaj jednak znaczenia jego zachowanie psychiczne lecz zobiektywizowana ocena jego postawy w stosunku do istniejącego zobowiązania.

Potwierdzenie konieczności należytego zachowania się dłużnika znajdujemy w przepisie art. 472 kodeksu cywilnego, który mówi, że jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności. Samo zaś zachowanie dłużnika powinno nastąpić zgodnie z art. 354 kodeksu cywilnego, czyli powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Przepis art. 354 podkreśla również rolę wierzyciela w stosunku zobowiązaniowym i stwierdza, że w taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązań wierzyciel (por. wyrok SN z 19 grudnia 2002 II CKN 1067/00).

W związku z tym nie podlega ocenie prawnej stan, w którym dłużnik wykonuje swoje zobowiązanie, lecz tylko ten, w którym dłużnik zaprzestaje lub zaniedbuje jego spełnianie. Zaniedbanie ze strony dłużnika należytego zachowania może narazić go na pociągniecie do odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

Art. 355 kodeksu cywilnego określa należytą staranność w stosunkach danego rodzaju, odwołuje się więc do wzorców zachowań dłużnika w zakresie jego zaangażowania w wypełnianie zobowiązań, wiąże się to z określonym minimum zachowania dłużnika jakiego może oczekiwać wierzyciel, które jednocześnie daje dłużnikowi gwarancję bezpieczeństwa - nie pociągnięcia go do odpowiedzialności za zachowanie przy spełnianiu zobowiązania. Przy nienależytej staranności może zachodzić również zjawisko rażącego niedbalstwa, dla którego sformułowane zostało pojęcie obniżonego miernika staranności minimalnej. Jeżeli jednak strony związały umownie odpowiedzialność dłużnika z jego niedbalstwem to niewielkie odstępstwa od ustalonego wzorca nie mogą grozić dłużnikowi żadną sankcją.

Omawiany przepis nie reguluje tego jakie wzorce zachowań należy uznać za staranne, a jakie za nienależyte, co może powodować pewne niejasności i wątpliwości w interpretacji przepisu oraz swobodnej ocenie zachowania dłużnika. W doktrynie jednak utrwalił się już pewien pogląd, zgodnie z którym wzorcem należytej staranności jest formułowany na podstawie przesłanek obiektywnych. Nie ma więc znaczenia, z punktu patrzenia doktryny, to czy dłużnik jest pracowity, zapobiegliwy, rozsądny, w jaki sposób zarządza swoim przedsiębiorstwem ani to czy potrafi gotować lub prowadzić specjalistyczne pojazdy mechaniczne. Akceptowane jest jedynie rozpatrywanie mierników staranności dla typowych sytuacji, z uwzględnieniem strony podmiotowej stosunku prawnego oraz treść i przedmiot zobowiązania a więc na przykład: bezpieczeństwo obrotu, ochrona zaufania do partnerów itp.

Przyjmuje się również szereg mierników powszechnie akceptowanych w społeczeństwie, w określonej grupie zawodowej, a więc pewne cechy dłużnika, jego kwalifikacje będą brane pod uwagę jedynie w takim zakresie w jakim objęte są powszechnymi oczekiwaniami.

Oceniając należytą staranność należy brać pod uwagę również rodzaj zobowiązania zaciągniętego przez dłużnika, ponieważ normy prawne ustanowione dla danego rodzaju zobowiązań pomagają przy ustalaniu bardziej precyzyjnego wzorca zachowań dłużnika a tym samym poziomu jego staranności. Również i przedmiot świadczenia i jego wartość mają znaczenie w określaniu należytej staranności dłużnika, wynika to z uznania, że dobra o większej wartości podlegają większej dbałości niż te prezentujące wartość mniejszą. Powszechna jest natomiast praktyka wskazująca na określone wzorce zachowań konkretnych grup zawodowych, szczególnie tych pełniących pewne role społeczne i oczekuje się od nich szczególnej rzetelności, mowa tu między innymi o: prawnikach, lekarzach, osobach pełniących stanowiska kierownicze, ale również nauczycielach czy politykach.

Znaczenie w ocenie należytej staranności dłużnika ma określony w §2 art. 355 kodeksu cywilnego zakres prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, uwzględniający jej zawodowy charakter. W tym przypadku zarówno jednostronny jak i obustronny charakter zobowiązania określa poziom należytej staranności. Pojęcie działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego ma nieco odmienny charakter niż w przypadku innych ustaw, w szczególności ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ustawy prawo własności przemysłowej itp. Działalność gospodarcza w rozumieniu omawianego przepisu prowadzona jest przez każdego przedsiębiorcę w rozumieniu art. 43 (1) kodeksu cywilnego, który stwierdza, że przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna posiadająca osobowość prawną, która prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową; jest to wiec osoba posiadająca wpis do rejestru przedsiębiorców, niezależnie od jej formy prawnej (por. uchwała SN z 11 czerwca 1992, III CZP 64/92). Wynika to z tego, że ochrona udzielana osobie jest powszechna i jest konsekwencją udziału podmiotu w obrocie gospodarczym. Przyjmuje się, że profesjonalizm dłużnika powinien ujawniać się postępowaniem zgodnym z regułami fachowej wiedzy oraz sumienności. Wzorzec należytej staranności musi zatem uwzględniać zwiększone oczekiwania co do zawodowych kwalifikacji dłużnika-profesjonalisty. Ponadto oczekuje się zwiększonego zaangażowania w podjęte działania przygotowujące i realizujące świadczenie (tutaj pojawia się również określenie szczególnej staranności).

Mimo wszystko, wszelkie wzorce należytej staranności mają charakter zobiektywizowany, najczęściej określany jest dla pewnej grupy podmiotów i wykonywanych przez nie czynności. Inny więc będzie stopień oceny należytej staranności w stosunku do placówek medycznych, innych wobec jednostek samorządu terytorialnego, a jeszcze innych wobec dekarzy lub architektów. W wyroku z dnia 23 października 2003 (V CK 311/02) Sąd Najwyższy stwierdził: „o tym, czy na tle konkretnych okoliczności można osobie zobowiązanej postawić zarzut należytej staranności w dopełnieniu obowiązków, decyduje nie tylko niezgodność jego postępowania z modelem, lecz także uwarunkowana doświadczeniem życiowym możliwość i powinność przewidywania odpowiednich następstw zachowania. Miernik postępowania dłużnika, którego istota tkwi w zaniechaniu dołożenia staranności, nie może być formułowany na poziomie obowiązków nie dających się wyegzekwować, oderwanych od świadczeń konkretnych okoliczności.”

Zwiększony rygor należytej staranności wprowadzono również dla spółek prawa handlowego w art. 293 §2 i art. 483 §2 kodeksu spółek handlowych, zgodnie z którymi obowiązek należytej staranności rozszerzono o członków zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidatorów spółek kapitałowych.

Należyta staranność zwiększa reżim wobec dłużnika, należy bowiem pamiętać, że samo regulowanie spłaty zadłużenia może nie wystarczać w zaspokojeniu wszystkich roszczeń wierzyciela. Często pojawiają się, głosy dłużników, że skoro dokonują choćby minimalnych spłat to wierzyciel nie może pociągnąć ich do odpowiedzialności przed sądem lub komornikiem, nie jest to prawdą, mało tego, poza tym, że wierzyciel może żądać swojej należności na drodze sądowej to może również zażądać zadośćuczynienia za nie dochowanie przez dłużnika należytej staranności, np. przez nieterminowe spłaty.

Autor: Marcin Łysuniec